In ijs en sneeuw vormen je huid en spieren als het ware de laatste „verdedigingslinie” tegen de kou en, eerlijk gezegd, ook de belangrijkste. Als je helemaal bevroren bent, helpen zelfs slimme technische tips en coole hacks je maar weinig. Daarom is het in het koude seizoen extra belangrijk om kamperen aan te passen aan je individuele conditie en vaardigheden. Een zorgvuldige planning is nog belangrijker in de winter dan in de zomer.
Bij kamperen in de winter gaat het niet alleen om goede kleding en uitrusting. Lichaam en geest zijn net zo belangrijk en daarom nemen we je in dit artikel mee „van binnen naar buiten”. Eerst bespreken we hoe je je lichaam en geest kunt aanpassen aan de kou en hoe je aan de kou kunt wennen. Met deze kennis is het niet nodig om duizenden trucjes uit je hoofd te leren, maar kun je je eigen strategieën bedenken. Vervolgens geven we overnachtings- en kooktips en sluiten we af met de uitrusting die je beschermt tegen de kou: kleding, een slaapzak, een slaapmatje en een tent.
Lichaam en geest aanpassen aan de kou
Laten we beginnen met een weetje: hoe gevoelig je bent voor de kou wordt niet bepaald door je genen, maar je kunt het beïnvloeden en er, net als voor spieren, voor trainen. Dit feitje is niet echt nieuw, maar verrassend genoeg, vaak onbekend bij veel bergvrienden en bergvriendinnen. Ik heb dan ook maar weinig artikelen gevonden waarin hier aandacht aan werd besteed. Het kwam zo nu en dan alleen als bijzaak ter sprake.
Lichaam: trainen om kou te weerstaan
Gecontroleerde confrontaties met de kou zijn op dit moment behoorlijk hip, want ze worden gezien als oppepper voor het immuunsysteem en goed voor de gezondheid. Je kunt voor de kou trainen door regelmatig naar buiten te gaan in de winter, vaker koud te douchen (je kunt dit langzaam opbouwen), een koud en warm bad af te wisselen en je niet de hele winter door in te pakken in dikke sjaals en superwarme kleding.
Een van de meest invloedrijke personen op dit gebied is de ietwat excentrieke en voor vele inmiddels bekende Nederlander Wim Hof. De man is een soort levende thermostaat, die zich net zo op zijn gemak voelt bij een duik in de Poolzee als bij het lopen van een marathon in de woestijn. Omdat hij zijn vegetatieve zenuwstelsel onder controle heeft en andere dingen doet die volgens de medische wereld eigenlijk onmogelijk zijn, werd hij lange tijd afgedaan als een uniek genetisch geval of charlatan. Hij liet zich echter wetenschappelijk onderzoeken en begon daarna workshops te geven over de “Wim Hof-methode”. De workshops blijken effectief, want deelnemers gaan na ongeveer een week bergwandelen in T-shirts en korte broeken. In de winter beklimmen ze een bergtop op de Pools-Tsjechische grens.
Dit is overigens niet bedoeld als reclame voor bepaalde goeroes of seminars. Er is immer ook veel gratis informatie te vinden, maar dit is, voor zover ik weet, simpelweg de eerste methode om minder gevoelig te worden voor de kou, die voor elk mens toegankelijk is.
Geest: acceptatie en gewenning
Een andere pijler bij het leren omgaan met kou, is de verandering in houding. Terwijl we gewend zijn om alleen het rigide, vijandige aspect ervan te zien, vergeten we meestal het intens verkwikkende element (waarvan je bijvoorbeeld kunt genieten na een koude douche). Aan de andere kant, denk maar eens aan hoe drukkend en vermoeiend de lucht kan zijn in een oververhit kantoor…
Het lijkt misschien een grapje, maar toch kunnen “warme gedachten” effectiever zijn dan je in eerste instantie denkt. De Tibetaanse Tummo-meditatie, waarop de Wim Hof-methode is gebaseerd, werkt met visualisaties van vlammen die helpen echte lichaamswarmte te genereren. Gevorderde beoefenaars kunnen (na lang trainen) zelfs zo veel warmte opwekken dat ze deze gebruiken om de ijsschotsen waarop ze zitten te laten smelten. Hoewel we dat voor onze volgende kampeertocht in de winter waarschijnlijk niet zullen halen, laat het wel zien wat een ingrijpend effect onze geest kan hebben op onze fysieke gewaarwordingen en de wereld om ons heen!
Nee hè, het is nog steeds koud!
Zelfs een positieve instelling en het wennen aan kou, kunnen niet altijd voorkomen dat je toch gaat rillen. In dat geval moet je opstaan en op de een of andere manier je bloedsomloop op gang brengen, bijvoorbeeld door middel van squats, jumping jacks, tillen van zware stenen of wat je ook maar kunt bedenken. Dit herhaal je totdat je het warmer krijgt zonder te zweten. Dan heb je je warme slaapzak wel verdiend!
Natuurlijk werkt dit alleen als je lichaam nog energiereserves heeft. Als je zo uitgeput bent dat je bijna niets meer kunt, wordt het tijd om de planning van je tocht te herzien en na te denken over het (hopelijk mogelijke) afbreken van de tocht.
Korte uitleg: wat is kou?
Een beter begrip van kou helpt niet alleen bij het wennen aan de kou, maar kan eventueel ook helpen onnodige angsten te overwinnen. Je kunt warmte en kou zien als bewegingstoestanden: bij warmte bewegen moleculen snel, bij kou bewegen ze langzamer of helemaal niet. Hoe kouder het wordt, hoe minder ze bewegen tot er op een gegeven moment helemaal geen beweging meer is. Omdat bekend is dat beweging ruimte inneemt, bevat een kubieke meter warme lucht minder luchtmoleculen dan een kubieke meter koude lucht. In koude lucht zitten de moleculen dichter op elkaar, waardoor koude lucht “zwaarder” is en naar de grond zinkt. Tijdens dit proces wordt de warme lucht verplaatst, verdampt het in de lucht en koelt af.
Als je er echter in slaagt om een laag warme lucht „vast te houden” in een omhulsel en het te verwarmen voorwerp (bijvoorbeeld je eigen lichaam) hiermee zo volledig mogelijk bedekt, kan de koude lucht de warme lucht niet langer verdringen. Dit is eigenlijk hoe alle warmte-isolatie werkt. Kleding, slaapzakken, slaapmatten en schuilplaatsen zijn allemaal ontworpen om warme lucht „op te sluiten” en „vast te houden”. Of het nu gaat om een donsjack, een slaapzak van synthetische vezels of een raam met dubbel glas: ze houden allemaal een relatief warme luchtlaag vast die de koude lucht van buiten afweert.
Kou trotseren: koken, eten, drinken, verteren en er weer uit laten!
De blaas drukt, de darmen rommelen: helaas kunnen de ritmes en beperkingen van het lichaam zelfs tijdens winterse outdoortochten een rol spelen tijdens winteravonturen. Als je niet wilt dat je stoelgang je beheerst en je liever dat gevoel van vrijheid en avontuur wilt behouden waarvoor je in de eerste plaats op pad bent gegaan, raden we je aan deze tips en regels voor het eten en drinken te volgen. Er is eigenlijk slechts één belangrijke regel, maar het is niet altijd gemakkelijk om je eraan te houden: regel je voedsel- en vochtinname zo dat je ‘s nachts je slaapzak niet meer hoeft te verlaten voor een wc-bezoek.
Betekent dit dat je zo lang mogelijk niets moet eten of drinken voordat je in de kou gaat slapen? Nee, helemaal niet! Gebrek aan vocht en voedsel ‘s nachts is slecht voor de slaap en het herstel. Je hebt de energie in je maag nodig om warm te blijven tijdens je slaap. Het lichaam maakt dit ook duidelijk door het feit dat het heel moeilijk is om in slaap te vallen als je honger of dorst hebt. Eén tot twee uur voor het slapengaan is een goed moment om iets tot je te nemen. Zorg er in deze tijd voor dat je niet meer teveel drinkt. Ik weet niet of het vermeld moet worden, maar het is waar: hoe heter en energierijker de drankjes en soepen, hoe beter. Het is zelfs nog beter als je een thermosfles hebt om alles lekker warm te houden voor de volgende dag.
Je hoort en leest vaak dat gember, chilipeper en andere hete specerijen goed zijn om warm te blijven. Dat is waar, maar je moet het niet overdrijven voor het slapengaan, want het stimulerende effect op de bloedsomloop kan het ook moeilijk maken om in slaap te vallen.
Drinken/sneeuw smelten
Als het koud is, heb je minder dorst, maar je hebt nog steeds voldoende vocht nodig. De lucht is vaak erg droog en de ledematen worden alleen goed doorbloed bij voldoende vocht. Als er sneeuw ligt, hoef je je geen zorgen te maken over voorraden, zolang je maar genoeg brandstof hebt voor het kookstel.
Afhankelijk van hoe droog de sneeuw is, kan het smelten iets langer duren. Als je ijs gebruikt, moet je het in zo klein mogelijke stukjes hakken. Wanneer je dit voor het eerst doet, kun je de hoeveelheden om te drinken en te koken niet zo goed inschatten, waardoor je vaak warm water overhoudt. Gooi dit niet weg, maar vul het in een isoleerfles voor later gebruik.
Koken
Als er buiten geen beschutte plek te vinden is, moet je in de voortent koken. In het ideale geval heb je van tevoren al een kuil in de sneeuw gegraven, die ruimte creëert om te zitten en dient als „geul” voor koude lucht. Deze kuil mag niet verder uitsteken dan het uiteinde van de tent, want anders kan hij insneeuwen.
Bij het koken in de (voor)tent mag de concentratie en aandacht geen seconde verslappen, anders kan het rampzalige gevolgen hebben. Het kooktoestel moet zo stabiel mogelijk staan en zo ver mogelijk verwijderd zijn van alles wat brandbaar is. Voldoende ventilatie is ook erg belangrijk, anders kan er koolmonoxidevergiftiging optreden.
De eerste waarschuwing dat er sprake is van zuurstoftekort is een flikkerende en “puffende” vlam. Als de hoeveelheid zuurstof afneemt, begin je je slaperig te voelen en kun je zelfs doodgaan. Vooral als je alleen reist, neem je hier een groot risico.
Brandstof
Bij zeer lage temperaturen hebben benzine- en spiritusbranders voordelen ten opzichte van de anders zeer voordelige gascartridges. De samengeperste propaan-butaanmengsels van gascartridges verdampen namelijk niet meer goed bij extreme kou. Wel kun je proberen om de gascartridges warm te houden in je kleding of slaapzak. Omdat dit natuurlijk erg onhandig is, is het beter om in de winter benzine- of multifuelbranders te gebruiken.
Kou trotseren met de juiste kleding
Tijdens je tocht moet je je niet te warm aankleden. Het klinkt op het eerste gezicht onlogisch, maar door de inspanning ga je zelfs als het ijskoud is, verrassend snel zweten. Hierdoor kan er vocht in je kleding en op je huid komen. Dit geeft niet alleen een vervelend klam gevoel bij de eerste pauze, maar koelt je ook sneller af tijdens de rest van de tocht. Een dikke isolerende jas wordt dus meestal alleen gebruikt tijdens pauzes en in het kamp.
Kledinglagen
Over het algemeen is het het beste om meerdere kledinglagen te dragen. Trek je kleding in verschillende lagen aan en uit, bij voorkeur altijd voordat je het koud krijgt of gaat zweten. Tussen elke kledinglaag vormt zich een klein luchtkussen dat voor isolatie zorgt. Meer lagen geven meer warmte zolang ze elkaar niet samendrukken. Het principe van het dragen van kleding in meerdere lagen geldt natuurlijk ook voor je hoofd, handen en voeten. Als het extreem koud is, kan je je voeten warm houden met donslaarzen. Op je hoofd kan je in dat geval een muts combineren met een Buff (nekwarmer) of, voor een meer intimiderende look, een bivakmuts opzetten.
Belangrijk: zelfs de beste bescherming tegen kou kan nutteloos zijn als deze niet wordt aangevuld met een zo goed mogelijke bescherming tegen vocht. Hopelijk heeft het voorbeeld van de impact van zweet bij het dragen van verschillende kledinglagen duidelijk gemaakt hoe snel de bescherming tegen kou kan worden aangetast door water. Als je in de sneeuw bent, moet je altijd voldoende beschermend materiaal bij de hand hebben, zoals een rugzak, een slaapmat, een bivakzak of een reddingsdeken. Dit laatste item is bovendien een lichte, stabiele en goedkope helper in vele situaties (als onderlaag, extra deken, om je in te wikkelen, etc.).
Kou en uitrusting: de slaapzak
Een winterslaapzak moet niet alleen een goed afsluitbare capuchon hebben, maar ook een warmtekraag die dichtgetrokken kan worden. Alleen hiermee kan het binnendringen van koude lucht bij de nek en borst echt worden voorkomen.
De slaapzak moet niet alleen dik zijn, maar ook passen bij de vorm van je lichaam en deze relatief strak omsluiten. Natuurlijk niet zo strak dat je je niet meer kunt omdraaien. Van het hoofd tot de voeten geldt: druk op een slaapzak die te strak zit, drukt de vulling samen en laat kou doordringen op dit punt. Dit wordt ook wel een koudebrug genoemd. Te grote holtes in de slaapzak onttrekken eveneens warmte aan het lichaam.
Idealiter heeft de slaapzak net genoeg ruimte om nog een paar lagen kleding aan te kunnen trekken. Denk er daarbij wel aan dat deze alleen voor extra warmte zorgen als ze niet op de vulling van de slaapzak of je eigen huid drukken. Zoals gezegd komt dit doordat warmte voornamelijk wordt vastgehouden door lucht op te sluiten. Het grote voordeel van slapen met meerdere lagen kleding: je staat ‘s ochtends niet halfnaakt op en staat niet te rillen in de kou.
Binnenslaapzak en VBL
In plaats van extra kleding wordt ook vaak een extra binnenslaapzak aanbevolen om het een paar graden warmer te krijgen en tegelijkertijd de slaapzak te beschermen tegen vocht en vuil. Het is echter niet echt comfortabel om in een zak in een andere zak te liggen, want deze kan zich afhankelijk van de beweging in je slaap verschuiven of dubbelvouwen.
Een speciale extra laag die is ontworpen voor deze omstandigheden is de Vapour Barrier Liner (VBL). Deze is gemaakt van een ondoordringbare stof, die dus ook niet ademend is, en wordt aanbevolen om te gebruiken in donzen slaapzakken in zeer koude gebieden. Zelfs tijdens extreem koude nachten geeft het lichaam zout vocht af. Dit kan het gevoelige dons van je slaapzak op de lange termijn beschadigen. De VBL vangt waterdamp en zweet op en zorgt er zo voor dat je slaapzak goed blijft werken. Een nadeel van dit systeem is dat het er wel in kan resulteren dat je ligt te koken in je eigen zweet, omdat dit niet wordt afgevoerd.
Kruik of warme steen
Een mobiel miniverwarmingselement in je slaapzak kan het verschil maken. Denk aan een fles gevuld met heet water of een steen die je een tijdje in de buurt van het kampvuur neer hebt gelegd. Natuurlijk moet je ervoor zorgen dat de flessen of stenen niet te heet zijn en ze de stof van je slaapzak niet beschadigen. Je moet ze nog kunnen aanraken.
Slaapmat
Iedereen die het belang van lucht vasthouden heeft begrepen, weet waarom een dik slaapmatje onmisbaar is in de winter. Zonder dit matje zou de warmte die is opgeslagen in je kleding en slaapzak, onmiddellijk ontsnappen via direct contact met de grond. De isolatieprestaties van de mat hangen niet alleen af van de dikte, maar ook van de constructie. Deze bepaalt hoeveel lucht er in de mat kan worden opgesloten.
Vroeger was hier robuust schuim voor nodig, maar nu bereiken zelfs flinterdunne wanden tussen de kamers een verbazingwekkend isolerend effect. Dit wordt uitgedrukt met de R-waarde, die aangeeft in hoeverre een slaapmat warmteverlies tegengaat. De R-waarde is een getal tussen de 1 en 6. Hoe groter het getal, hoe beter de mat isoleert tegen de koude ondergrond. Met een R-waarde van 4 isoleert de mat tegen bodemtemperaturen van ongeveer -10 °C en wordt de mat over het algemeen geschikt geacht voor gebruik in de winter.
Als je echter wilt dat zo’n mat ook nog makkelijk vervoerbaar is, kan dat een behoorlijk dure investering zijn. Een alternatief is het combineren van twee goedkope slaapmatjes of één matje “versterken” met onderliggende pakzakken, kleding of reddingsdekens. Dergelijke tijdelijke oplossingen zijn echter noch comfortabel noch bijzonder effectief. Bovendien heb je de extra spullen die je hier gebruikt, vaak ook weer nodig voor iets anders.
Kou en uitrusting: de wintertent
Een tent die geschikt is voor gebruik in de winter moet stabieler en dikker zijn dan een lichte zomertent. Ook het frame moet bestand zijn tegen de belasting van natte sneeuw. Een dubbele stokkenset of reservestokken zijn aan te bevelen, plus een paar bijpassende buizen voor het geval een stok breekt.
De tent moet daarnaast veel ruimte bieden in de vestibule en binnentent, omdat je veel meer uitrusting en kleding bij je hebt en minder wendbaar bent. De luchtcirculatie is bovendien net zo belangrijk in de winter als in de zomer. Anders blijft vocht in de tent hangen en wordt het klam.
De openingen moeten echter relatief hoog worden geplaatst en moeten kunnen worden gesloten in geval van aanhoudende sneeuwstormen. Tenslotte moet je geen geld besparen op je uitrusting voor lange wintertochten in de bergen of in het hoge noorden, want dit kan rampzalige gevolgen hebben. Kies dus voor hoogwaardige en betrouwbare tenten.
Locatie kiezen
Vooral in de winter moet je niet alleen gaan voor de mooiste plek, maar vooral voor een veilige plek. Er mogen geen sneeuwmassa’s of takken op de tent kunnen vallen. Let er ook op dat je lawinegevoelige gebieden zoals ravijnen, besneeuwde hellingen of sneeuwophopingen vermijdt. Ook is het fijn als je tent beschermd wordt tegen de wind. Daarom kan je veel beter achter een rots of omgevallen boom staan dan in een open veld. De ingang moet aan de van de wind afgeweerde zijde zitten.
Tent opzetten
Je moet het opzetten van de tent ruim voor de tocht hebben geoefend, zodat je het zelfs in ongunstige omstandigheden veilig voor elkaar krijgt. Als er niet zo’n dikke laag sneeuw ligt, kan je de grond het beste vrijmaken met een lawineschep. Dat maakt het mogelijk de tent op te zetten zoals je dat in andere tijden van het jaar zou doen. Wat temperatuur betreft is een niet-bedekte ondergrond ook een betere basis dan sneeuw en ijs. Maak anders de sneeuw plat (met ski’s of sneeuwschoenen) en laat het ongeveer een kwartier met rust om te stabiliseren. Daarna kan je de tent opzetten met behulp van sneeuw- of zandharingen. Het kan zijn dat de sneeuw rond de haringen opnieuw moet worden platgestampt, voordat de scheerlijnen kunnen worden gespannen. Als alternatief of als aanvulling kunnen ski’s, stokken, stenen of andere voorwerpen die in de sneeuw kunnen worden vastgezet, worden gebruikt.
Nu de tent stevig in de sneeuw staat, is hij al enigszins beschermd tegen de wind. De tent mag echter niet te diep in de sneeuw zakken, vooral niet in poedersneeuw, want anders kunnen de ingangen en vestibules ingesneeuwd raken. Daarom moet je altijd een lawineschep hebben klaarliggen voor zulke gevallen.
Als er een storm aankomt en er veel sneeuw ligt, is het verstandig om met behulp van de lawineschep een extra muur te bouwen, die beschermt tegen de wind. De kant die naar de wind is gericht, moet licht oplopen, de kant die naar de tent is gericht, steil. Deze muur, die ongeveer 1 meter van de tent af moet staan, voorkomt ook dat er sneeuw in de ruimte tussen de buitentent en de binnentent komt. Als je je zorgen maakt over wind die via de onderkant van de tent naar binnen waait, kun je de onderrand van de tent eveneens versterken met een muurtje.
Graaf tenslotte bij de ingang de kuil die al werd genoemd in het gedeelte over koken. Deze is bedoeld als een koude geul die het slaapgedeelte warmer houdt, voorkomt dat er sneeuw in de tent komt en tegelijkertijd een comfortabele plek biedt om te zitten.
Een tent verwarmen?
Er bestaan handige minikacheltjes die ook in tenten kunnen worden gebruikt, mits bepaalde veiligheidsmaatregelen in acht worden genomen. Voor sommige gaskookstellen zijn er speciale hulpstukken verkrijgbaar die ook als verwarming werken. Dit is vooral interessant voor kampeerders die op één plek blijven of voor grotere expedities die een basiskamp opzetten.
Voor alle anderen is een dergelijke mobiele kachel waarschijnlijk te zwaar en te ingewikkeld. Bovendien biedt bijna geen enkele standaardtent de nodige mogelijkheden voor zuurstoftoevoer en afvoer van uitlaatgassen, die deze kachels nodig hebben. De lijst met gevaren door brandwonden, gasflessen die kunnen omvallen, defecte branders of slangen is ook niet bepaald kort. Al met al is het beter om je via de in dit artikel genoemde “traditionele” methodes te beschermen tegen de kou en te zorgen voor isolatie en warmte.
