Het aloude spreekwoord ‘men moet zijn bed maken zoals men slapen wil’ kan misschien wat afgezaagd zijn, maar iedereen die graag buiten op pad is, kan er waarschijnlijk over meepraten hoe sterk slaap en slaapcomfort het eigen welzijn en de prestaties op een tocht beïnvloeden. Als je je van je ene zij op je andere rolt en je door je slaapmat heen elke steen voelt, of als zelfs je achterste ‘s nachts bevriest, dan is de pret snel voorbij. Zelfs de mooiste kampeerplek brengt de goede stemming maar in beperkte mate weer terug.
Er is bijna niets erger dan tijdens een tocht vast te stellen dat je mat oncomfortabel is of niet voldoende is geïsoleerd. In de zomer is dat misschien nog wel draaglijk, maar bij een bivak in de winter is het alleen nog maar energieslopend en onaangenaam. Dat dit snel gevaarlijk kan worden voor je gezondheid, hoeft hier eigenlijk niet nog eens extra te worden vermeld.
Maar hoe kies je nu de juiste slaapmat? Bestaat er een mat die alles kan?
R-waarde als eerste aanknopingspunt
Het eerste wat je moet doen, is jezelf een paar essentiële vragen stellen. In welke temperaturen ga ik op pad? Hoe moet de mat worden vervoerd en hoeveel slaapcomfort heb ik nodig?
Al deze factoren hebben een beslissende invloed op de keuze van de juiste slaapmat. Wat het temperatuurbereik betreft, bestaat er een waarde waarmee je de verschillende matten relatief eenvoudig met elkaar kunt vergelijken. Dat is de zogenaamde ‘R-waarde’.
De R-waarde geeft de warmteweerstand van een materiaal aan (vergelijkbaar met het symbool ‘R’ voor elektrische weerstand, dat van het Engelse woord ‘resistance’ komt). Deze waarde is het tegenovergestelde van de zogeheten warmtegeleidingscoëfficiënt van een lichaam (symbool λ) die de warmtegeleiden van een materiaal aangeeft.
Is de warmtegeleidingscoëfficiënt λ:
- hoog, dan is de isolatie slecht
- laag, dan is de isolatie goed
Voor de R-waarde (dus de warmteweerstand) betekent dit:
- hoe hoger R, hoe beter de isolatie,
- hoe lager R, hoe slechter de isolatie.
Dus: hoe hoger de R-waarde, hoe beter isoleert de gekozen slaapmat. Bij slaapmatten geeft de waarde steeds de waarde voor de hele mat aan. Buitenmateriaal en vulling worden dus als geheel gezien bij de meting.
Vergelijking van de R-waardes door de norm ASTM 3340
Afgezien daarvan was er lange tijd een probleem met de specificatie van de R-waarde. Er bestond namelijk geen gestandaardiseerde bepalingsprocedure voor, en verschillende fabrikanten gebruikten verschillende normen. Sinds begin 2020 heeft de American Society for Testing and Materials (ASTM) echter de norm F3340 uitgebracht, die bedoeld is om een goede vergelijkbaarheid van de R-waardespecificaties van verschillende fabrikanten mogelijk te maken.
Hoe werd er te werk gegaan: het te onderzoeken materiaal wordt tussen twee platen geplaatst. Hierbij blijft de onderste plaat koud (om de grond na te bootsen), en de bovenste plaat wordt verwarmd tot het de lichaamstemperatuur van een mens. Nu wordt de energie, die nodig is om de (lichaamswarme) temperatuur van de bovenplaat in stand te kunnen houden, gemeten: dit levert de R-waarde op. Aangezien de meting echter onder laboratoriumomstandigheden is verricht en geacht wordt overeen te komen met een gemiddelde persoon die gevoelig is voor kou, kan het resultaat niet worden beschouwd als een absoluut geldige indeling, maar eerder als een grove richtlijn. Dit geldt des te meer omdat nog niet alle relevante parameters (bv. opblaasdruk voor luchtmatten, aantal testcycli) zijn vastgesteld.
Hieronder worden de R-waarden met bijbehorende minimumtemperaturen en de bijbehorende toepassing als referentiepunt in een tabel samengevat.
| R-Waarde | Minimale temperatuur | Wanneer/welk gebied |
| 1 | +7°C | Zomer + 1-2 maanden, afhankelijk van de temperaturen |
| 2 | +2°C | Lente tot herfst (let wel: zonder vorst aan de grond) |
| 3 | -5°C | Het hele jaar te gebruiken (bij milde winters) |
| 4 | -11°C | Vierseizoenen |
| 5 | -17°C | Winter |
| 6 | -24°C | Winter, tochten in het hooggebergte, alpine gebruik |
| 7 | -32°C | Voor extreme temperaturen; geschikt voor expedities (bijv. arctische gebieden, hooggebergte) |
| 8 | -38°C | Voor extreme temperaturen; geschikt voor expedities (bijv. arctische gebieden, hooggebergte) |
| 9 | -45°C | Voor extreme temperaturen; geschikt voor expedities (bijv. arctische gebieden, hooggebergte) |
| 10 | -50°C | Voor extreme temperaturen; geschikt voor expedities (bijv. arctische gebieden, hooggebergte) |
Vervoer en benodigd comfort
Verder moet je nadenken over de manier waarop de mat moet worden vervoerd. Als je weinig ruimte hebt in je rugzak en de focus op een laag gewicht ligt, dan kies je voor andere matten dan wanneer je bijvoorbeeld op de fiets, met de kano of een slee op pad bent en veel meer ruimte hebt voor bagage.
En dan speelt nog het persoonlijke en zeer subjectieve slaapcomfort een rol. Als je eerder snel tevreden bent en graag zonder veel bagage reist, dan kies je voor een zeer lichte en vrij dunne mat. Sommigen nemen op een tocht slechts een zeer korte en smalle mat met een lengte van 120 cm mee, die vooral het bovenlichaam beschermt. De benen liggen tijdens het slapen dan op de rugzak of op kledingstukken.
Als je altijd op je zij slaapt, ‘s nachts heen en weer rolt, en je je zonder voldoende slaapcomfort de volgende dag niet topfit voelt, is een dikkere mat met een dikte van 5 tot 6 cm aan te raden. Hierbij drukt het heupbeen niet tot op de grond en voel je niet elke kiezelsteen onder de mat.
Laat je in de winter niet vangen door de kou – en in de zomer ook niet
Tochten in zeer lage temperaturen verdienen extra aandacht. Sommige met lucht gevulde matten worden meestal opgeblazen met de mond of er wordt, zoals vaak bij zelfopblazende matten, met de mond voor extra lucht in de mat gezorgd. Bij zeer lage temperaturen kan dit er echter toe leiden dat er door het ademen condens in de mat terechtkomt, die dan bevriest. De isolerende werking neemt dan snel aanzienlijk af. Daarom worden in de winter vaak ongevoeligere, klassieke slaapmatten gebruikt of ook met dons of synthetische vezels gevulde matten, die bijvoorbeeld met behulp van een geïntegreerde handpomp of pompzak worden gevuld.
Ook de combinatie van een klassieke slaapmat en een zelfopblazende mat heeft zich op wintertochten al bewezen. Deze combinatie biedt bescherming tegen de kou en een goed slaapcomfort. In Scandinavië zie je in de winter ook steeds weer rendierhuiden aan rugzakken hangen, maar enerzijds zijn deze wat zwaarder en verliezen ze haren, en anderzijds hebben wij ze niet in ons assortiment. Helaas ook niet in de nabije toekomst 😉
In de zomer is het eveneens aan te raden om de mat niet met de mond op te blazen, maar met een pomp of een pompzak. Door de adem kunnen er in de mat immers algen ontstaan, die de mat en het isolerend vermogen beschadigen.
Wat voor matten zijn er eigenlijk en wanneer worden ze gebruikt?
Schuimmatten
… zoals de Z-Lite van Therm-a-Rest
R-waarde: 1,7 / dikte: 2 mm / gewicht: 410 g
Schuimmatten zijn echte klassiekers onder de slaapmatten. Ze zijn betrouwbaar en goed bestand tegen invloeden van buitenaf. Zelfs als je met stijgijzers aan op zo’n mat zou gaan staan, is dat geen enkel probleem. Hoogwaardige slaapmatten bestaan uit gesloten celschuim zoals Evazote. Dit materiaal is zeer ongevoelig, gaat lang mee, wordt ook bij langdurige belasting niet platgedrukt en isoleert zeer goed. Het is daarnaast verkrijgbaar in verschillende diktes.
Deze matten zijn deaal voor winterse tochten, als je een zeer stevige en ongevoelige mat nodig hebt. In geval van nood zijn ze zeer veelzijdig te gebruiken, bijvoorbeeld om er inlegzolen voor in je schoenen of voering voor je rugzak uit te snijden.
Luchtbedden
… zoals de NeoAir Xlite van Therm-a-Rest
R-waarde: 3,2 / dikte 6,3 cm / gewicht: 350 g
Sinds een paar jaar verovert dit soort luchtbedden de markt. Met de eenvoudige originele versie, zoals je ze kent van vakanties bij het zwembad en aan zee, hebben deze matten echter alleen nog het basisprincipe gemeen: een luchtdichte hoes wordt opgeblazen tot een luchtbed met meerdere kamers.
Bij deze nieuwe soort matten zijn extreem lichte en stevige materialen gebruikt. Afhankelijk van de constructie hebben deze matten verschillend geordende kamers, waardoor de volledige mat tegelijkertijd stabiliteit en ondersteuning biedt. Warmtereflecterend materiaal sluit de lucht in en voorkomt zo warmteverlies.
Ideaal voor als een licht gewicht en een klein pakformaat voor jou van belang zijn. Dankzij de dikte zijn deze matten zeer comfortabel, maar iets gevoeliger en, volgens sommige mensen, niet geheel geruisloos. Daarnaast zijn luchtbedden makkelijk te repareren: plakker erop en klaar.
Gevulde matten
R-waarde: 5,8 / dikte: 7 cm / gewicht: 850 g
Net als bij de ‘normale’ luchtbedden hebben deze matten luchtdicht buitenmateriaal en luchtkamers. Deze kamers zijn daarnaast gevuld met dons of synthetische vezels voor meer warmte. De matten zijn zeer licht in verhouding tot hun warmtevermogen en kunnen zeer compact worden opgeborgen.
Ideaal voor trektochten met comfort; zeer geschikt voor winterse tochten (geïntegreerde pomp of opbergzak voor het opblazen); zeer goede isolerende eigenschappen.
Zelfopblazende matten
… zoals de ProLite Plus van Therm-a-Rest.
Zelfopblazende matten zijn tegenwoordig verkrijgbaar bij talrijke fabrikanten, in nog talrijkere varianten. Wereldwijd aanwezig, uitvinder en synoniem voor dit soort matten is het bedrijf Therm-a rest. De matten van deze onderneming bestaan uit een luchtdicht buitenmateriaal dat om een kern van open celschuim is gespannen. Als je het ventiel opent, vult de mat zich met lucht. Daarna maak je het ventiel weer dicht.
De term zelfopblazend (vaak ook ‘zelfopblaasbaar’) moet met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd, want eigenlijk moet je bij al deze matten nog met je mond bijblazen om echt comfortabel te liggen. Toch neemt de techniek van zelfopblazende matten al een groot deel van het vervelende manuele opblazen weg.
Om de mat te vervoeren, druk je met een open ventiel de lucht uit de mat en sluit je daarna het ventiel. Zo heb je snel en eenvoudig een compact verpakte mat, natuurlijk afhankelijk van de variant.
Ideaal voor trektochten; goede verhouding tussen warmte en comfort; afhankelijk van model vrij stevig; eenvoudig te repareren: plak er gewoon een plakker en Seam Grip op.
Zelfopblazende matten onder de loep
Hoe werken ze?
Hoewel de beschrijving zelfopblazende slaapmat toch wat technisch klinkt, is de werking ervan eigenlijk redelijk eenvoudig. Binnen in de mat bevindt zich een speciaal PU-schuim met open cellen. Opgerold is het schuim zeer goed gecomprimeerd. Als je de slaapmat uitrolt, zet het schuim zich uit.
Door het openen van het ventiel ontstaat daarnaast een onderdruk, die lucht van buiten naar binnen in de poriën van het schuim zuigt. Op deze manier blaast de slaapmat zich vanzelf op en neemt de dichtheid en de dikte toe. Nadat de mat volledig is opgeblazen, moet je het ventiel natuurlijk ook weer sluiten, want anders ontsnapt de lucht weer wanneer je erop gaat liggen.
Extra luchtregelingsmogelijkheden van slaapmatten
Net als bij matrassen zijn de persoonlijke voorkeuren van iedereen verschillend. De ene persoon wil een hardere mat, de andere het liefst een zachtere. Daarom kunnen ook bij een zelfopblazende slaapmat de hardheid en dikte aangepast worden aan je eigen voorkeur. Ook de soort ondergrond is hierbij doorslaggevend. Om meer lucht in de slaapmat te krijgen, kun je er met je mond heel eenvoudig lucht in blazen via het ventiel of via een extra mondstuk.
Als je de mat extra opblaast met je adem, moet je er wel aan denken dat er daardoor ook vocht en bacteriën in de mat kunnen terechtkomen. In het slechtste geval kan dit het materiaal aantasten en de slaapmat op termijn beschadigen. Zo kan door het vocht mos in de slaapmat ontstaan, waardoor niet alleen het schuim aan elkaar gaat plakken, maar ook het isolerend vermogen van de mat afneemt. Een ander nadeel van vocht in de mat is dat dit bij lage temperaturen kan bevriezen en wederom het isolerend vermogen kan verminderen.
Bij matten die naast schuim ook dons als isolatie bevatten (bijv. slaapmatten van Exped of Mountain Equipment), moet vocht sowieso worden vermeden, want door vocht gaat het dons aan elkaar plakken, wat het ademend vermogen negatief beïnvloedt.
Als je vocht in de slaapmat wilt voorkomen, zijn er verschillende systemen waarmee je matten manueel met lucht kunt vullen, zonder je adem te gebruiken. Dit kunnen bijvoorbeeld geïntegreerde pompsystemen zijn, of systemen waarbij de opbergzak van de mat als blaasbalg dient. De systemen verschillen sterk van fabrikant tot fabrikant.
Heb je je mat liever wat zachter, dan laat je gewoon zo veel lucht als je wilt via het ventiel ontsnappen.
Opslag
De volgende ochtend, na een hopelijk rustgevende slaap, wil je natuurlijk zo snel mogelijk je tocht voortzetten. Om de slaapmat weer compact te kunnen opbergen, moet je hem eerst laten leeglopen. Dit gaat eigenlijk net zo eenvoudig als bij een luchtbed. Je vouwt de slaapmat twee tot drie keer op. Daarna open je het ventiel en laat je de lucht ontsnappen door druk uit te oefenen. Vervolgens sluit je het ventiel en rol je de slaapmat vanaf het voeteneind op. De resterende lucht die zich nog in de mat bevindt, komt nu samen in de bovenkant van de mat. Door het ventiel opnieuw te openen ontsnapt nu ook deze lucht. Daarna sluit je het ventiel weer en kan de mat voor transport worden opgeborgen. Daarbij blijft de rolvorm het beste bewaard. Om de mat bij het transport voldoende te beschermen, moet je wel een opbergzak gebruiken.
De betekenis van de verschillende diktes
Bij de verschillende diktes van slaapmatten is er natuurlijk een onderscheid in comfort. Je vindt matten met een dikte tussen 3 cm en 10 cm. Een dikte van 3 cm kies je eigenlijk het beste alleen maar voor een korte tocht, want het comfort is hierbij eerder laag. Deze matten overtuigen wel met een zeer klein pakformaat.
Bij een dikte van 4 – 6 cm ziet het er wat het comfort betreft al wat beter uit. In combinatie met een kwaliteitsvolle slaapzak is hiermee een aangename nachtrust mogelijk. Het hoogste slaap- en ligcomfort geniet je echter bij slaapmatten met een dikte van 10 cm. Hierbij moet je er wel rekening mee houden, dat het pakformaat naargelang de dikte ook toeneemt.
Accessoires
Zoals in vrijwel alle categorieën bestaan er natuurlijk ook voor slaapmatten accessoires, die, afhankelijk van je persoonlijke voorkeur, meer of minder handig zijn, maar die we hier natuurlijk niet onvermeld willen laten. Zo is er de zeer belangrijke reparatieset, de hierboven al genoemde pomp voor het droog opblazen en de eveneens al genoemde opberg-/pompzak. Verder zijn er nog wat leuke accessoires zoals stoffen overtrekken voor een gevoel zoals thuis, of de Navajo Sheet van Vaude, die bij aan elkaar gekoppelde slaapzakken voor een geschikte onderlaag zorgt.
